Eski Türkler ve “Kutsal Hayvan”
Eski Türkler avcı-toplayıcı yaşam biçiminden beri hayvanlarla ilişkileri rekabet ve dayanışma şeklinde gelişmiştir. Onları yaşamlarının devamlılığı için avlamış, evcilleştirmiş ve kullanmıştır. Türklerin bozkır göçebe halkına evrilme süreciyle hayvanları evcilleştirip kullanma süreçleri beraber gelişmiştir. Türklerde mevcut olan animizm kökenli Gök Tanrı inancı dahilinde, hayvanlara da çok saygı duymuşlardır. Kendilerinden daha hızlı koşan, daha iyi yüzen, uçabilen ve daha kuvvetli canlıları kendilerinden üstün bulmuşlardır. Bu sebepten ötürü saygı duymuşlardır. Hayvanlara kozmik roller biçmişlerdir ve yaratılış mitlerinin çoğunda hayvan ön plandadır. İktisadi olarak da yaşamlarının merkezinde olan bu varlıklar, onlar için saygı değer mukaddes varlıklardır. Kutsal hayvanların bazıları Tanrı tarafından gökten indirildiğine inanılmaktaydı. Yine insan soylarının, bazı hayvanlardan geldiği inanışı hakimdir. Hayvanların Ata ve Ana-Baba sayılması, Tanrı tarafından onlara özel ruhların bahşedildiği inanışı çok kuvvetlidir.Türkler hayvan isimlerini kendi adlarında ve unvanlarında kullanmışlardır. Hayvanların güçlü yapılarını, hız, kurnazlık ve çeşitli yanlarını kendileriyle ilişkilendirmişlerdir. Neredeyse hemen hemen bütün Türk destanlarında hayvanlar yer alır. Hayvanların sahip olduğu roller çok önemli tutulmuştur ve dini olarak da temsil ettiği kutsal bir görevleri vardır. At, kurt, geyik, koyun ve kartal kutsal hayvanların en önemlilerindendir. Türklerin hayvanlarla ilgili tasavvurlarına, kurt ve at örneklerinden bakmak daha iyi olacaktır;
Bozkırın Kadim Efendisi Kurt
En büyük köken söylenceleri kurtla ilişkilendirilir. Bu hayvanların sahip olduğu rolün önemini anlamakta en büyük cevap olacaktır. Kurttan türeme, sıklıkla Türk mitolojisinde rastlanmaktadır.“Komşu bir hakan, öldürmeye cesaret edemediği genç bir çocuk dışında onların atalarını tamamen ortadan kaldırdı. Onun da ayaklarını ve kollarını kestikten sonra büyük bir bataklığın içine attılar. Orada kendisine sürekli et getiren bir dişi kurt yaşıyordu. Çocuk bu eti yedi ve böylece ölümden kurtuldu. Daha sonra dişi kurtla ilişkisi oldu ve dişi kurt gebe kaldı. Komşu ülkenin hakanı askerlerine genç adamı öldürmelerini emretti. Dişi kurdu çocuğun yanında gören askerler onu da öldürmek istediler. Dişi kurt bir ruh tarafından destekleniyor muşçasına genç adamla birlikte (batıdaki) denizin doğusuna gitti ve Turfan’ın kuzeybatısındaki bir dağda durdu… Hemen önünde bir mağara bulunuyordu. Dişi kurt içeri girdi ve orada geniş bir düzlük buldu… daha sonra dünyaya on çocuk getirdi. Her birinden bir boy türedi. Bunlardan birinin adı da Aşina boyu idi. Aşina, kardeşlerinin içinde en akıllı, en gözü pek, en yiğit olanı idi. Bu yüzden Türk Hakanı o oldu” (Bozkurt Destanı).
Kurt, kutsal hayvanların en önemlilerindendir. Güçlü bir külte sahiptir, ana, baba, kurtarıcı ve rehber olma özelliği vardır. Birçok destanda yer bulmuştur, bozkurt-Gök Börü, Akkurt, kızılkurt diye anılırlar. Destanlarda ve boyların kültürü içinde börü, börcü ve assena gibi adlandırmalarla da anılır. Dede Korkut Hikayelerinde, Oğuz Kağan Destanında, Çin kaynaklarında ve neredeyse tüm Türk destanlarında Türklerin kurt ile olan özel ilgisinden ve saygısından örnekler görürüz. Ona atfedilen kurtarıcı, rehber, Tanrının elçisi sıfatlarını birçok kaynakta ve destanda taşır. Kurdu öldürmek hoş karşılanmaz “Kurdun öldürdüğü hayvan pis sayılmaz eti yenir. Çünkü kurt bir hayvanı önce boğazlar ondan sonra yer”. Kurt milli sembol haline varan bir saygı görmüştür. Armalarda ve bayraklarda kullanılmıştır. Bozkırın en güçlü yırtıcı vahşi hayvanı zarar verdiği insanlarca kutsal kabul edilmiştir. Düşmanlıktan çok hayranlık görmüştür.
Gök Tanrı’nın İnsanlığa Armağanı At
Türkler için bir diğer kutsal hayvan da Attır. At, Türk tarihi açısından muazzam bir kudrete ve öneme sahip olan hayvandır. Türk inancına göre at gökten inmiş, doğrudan Gök Tanrıca tarafından insanlığa armağan edilmiştir. Atların hayatın her yerinde abartısız bir rolü vardır. Yoldaş, arkadaş, savaş aracı, yük taşıyıcı ve besin sunan bu sadık hayvan destanlara konu olmuş, her efsanede adı geçmiştir. Yiğit savaşçıların sadık dostları olarak da bilinirler. Göçebe yaşamın başlamasıyla evcilleştirilen atın, Orta Asya halkları nazarında genel olarak güçlü yeri mevcuttur. Şamanlar (Kamlar) göğe erişmek için zaman zaman ata binerlerdi. “At görünmezler aleminden haber getiren, gelecek fenalıkları sezen, dostu düşmanı tanıyan bir varlıktır. O, kahramanların yardımcısı ve silah arkadaşıdır. Gerekirse konuşur, sahibine nasihat eder”.Ata duyulan hürmet o kadar büyüktür ki şöhretli cins atların ölümleri üzerine mezarlar yapılırdı. Ayrıca at kurban olarak da sunulan bir hayvandı, yaygın olarak da Gök Tanrıya adak olarak sunulurdu. Çünkü insanların en kıymetli varlığı ancak Gök Tanrıya layıktır düşüncesi ile oluşmuş olabilir. Bunun yanı sıra at kurbanı, Orta Asya Türk halklarında ve diğer kavimlerde hükümdarlar ve kahramanlar adına da yapıldığı bilinmektedir. Bazı Türk boyları kurban için atı öldürmez kuyruğunu sadece keserlerdi. Özellikle ölüleri için bunu yapar mezarlarına asarlardı.
At ve at binicisi bir tutulur ve bir algılanırdı. At bir çadırın (evin) önüne bağlanırsa oraya huzur ve bereket getirir, nefesi şifa verir, kötü ruhları kovar inancı yaygındı. Çok erken dönemlerden itibaren Türkler için at gök ile ilişkilendirilir. At gök kökenli ve göğe bağlı olduğuna inanılırdı. “12 hayvanlı Türk takviminde at ayı haziran ayına karşılık gelir. Kutadgu Bilig’de at-zaman simgesidir. Turfan metinlerinde at resimleri bazen maviye, yani göğün rengine boyanmıştır”.
Eski Türk dünyasında at insanın ayrılmaz dostudur. Bu sıfatı ona özel bir kişilik kazandırmıştır. Özellikle Gök Tanrı ile ilişkilendirilmesi bakımından, at ile gök arasında bir bağlantı olduğu anlaşılmaktadır. At’ın gökyüzü kökenli olduğu ve göğe benzediği yönünde bir düşünce hakimdi. Çok eski çağlardan beri bozkırda bu inanış yaygındır. Bozkır halklarının çoğunda bu tarz inanışlar oldukça fazladır.
KAYNAKLAR :
Bahaeddin Ögel: Türk MitolojisiBozkurt Destanı
Jean-Paul Roux: Eski Türk Mitolojisi
Jean-Paul Roux: Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar
Jean-Paul Roux: Türklerin ve Moğolların Eski Dini
Murat Uraz: Türk Mitolojisi
